Người miền quê, dân ruộng rẫy lúc nào cũng bận rộn vì miếng ăn thức uống. Đúng là tay làm hàm nhai. Vừa xong mùa ruộng lại sang làm rẫy, hết rẫy lo kiếm cá, kiếm tôm, mò cua bắt ốc. Công việc tất bật từ sáng tới tối ,ngày nầy sang tháng khác miễn sao có buổi cơm chiều cha con chồng vợ quay quần bên nhau như thế đã là hạnh phúc lắm rồi. Nhờ thiên nhiên ưu đãi, dân Nam dù nghèo đói, khố rách áo ôm, vẫn lây lất sống qua ngày. Vào mùa bão lụt dân nghèo sống nhờ bông súng, củ co; mùa khô trông cậy vào chim chuột, cá mắm.
Ăn Tết xong nhà nông bắt đầu chắt đập, tức rút nước trên ruộng lúa cho khô dần. Ruộng có khô thì việc cắt gặt hoặc cộ lúa về nhà mới dễ dàng. Nước trên ruộng càng ngày càng cạn dần. Cá lâu nay ẩn trốn trên ruộng thấy nguy cơ đến cũng vội vã xuống kinh, rạch hoặc đìa, vũng lánh nạn. Người nông dân đào kinh, rạch cũng dựa vào kinh nghiệm lâu đời. Con kinh nào cũng giống nhau: gần sông thì sâu, càng xa sông càng cạn đần. Đập càng cạn cá rút về gần nhà. Chủ đập dễ canh chừng cá không sợ trộm cắp. Tuy luôn canh chùng như thế, nhưng dân quê ai cũng thuộc nằm lòng câu ca dao:
Chim trời cá nước ai bắt được nấy ăn.
Bản chất vốn thật thà chất phác, nhưng đôi khi họ không kém khôn ngoan và ranh mảnh, họ sẵn sàng làm điều gì có lợi cho họ miễn không hại người khác. Họ tự động đổi câu ca dao trên thành:
Chim trời cá nước, ai bắt được trước ăn trước.
Ăn Tết xong nhà nông bắt đầu chắt đập, tức rút nước trên ruộng lúa cho khô dần. Ruộng có khô thì việc cắt gặt hoặc cộ lúa về nhà mới dễ dàng. Nước trên ruộng càng ngày càng cạn dần. Cá lâu nay ẩn trốn trên ruộng thấy nguy cơ đến cũng vội vã xuống kinh, rạch hoặc đìa, vũng lánh nạn. Người nông dân đào kinh, rạch cũng dựa vào kinh nghiệm lâu đời. Con kinh nào cũng giống nhau: gần sông thì sâu, càng xa sông càng cạn đần. Đập càng cạn cá rút về gần nhà. Chủ đập dễ canh chừng cá không sợ trộm cắp. Tuy luôn canh chùng như thế, nhưng dân quê ai cũng thuộc nằm lòng câu ca dao:
Chim trời cá nước ai bắt được nấy ăn.
Bản chất vốn thật thà chất phác, nhưng đôi khi họ không kém khôn ngoan và ranh mảnh, họ sẵn sàng làm điều gì có lợi cho họ miễn không hại người khác. Họ tự động đổi câu ca dao trên thành:
Chim trời cá nước, ai bắt được trước ăn trước.
Trong kinh rạch họ chọn chỗ giữa nước sâu và cạn, dùng tay đăng cao chận ngang, một bên họ đào một cái hầm sâu độ nửa thước, miệng hầm chừng ba hoặc bốn tấc, xung quanh hầm đắp đất cao chỉ chừa một đường được làm cho ướt và láng. Đêm đến nương theo mù sương cá tìm đường thoát thân, chẳng dè lại rớt xuống hầm và nằm đó chờ chủ nhà đem giỏ ra bắt đem về làm thịt.
Mỗi đêm người ta bắt chừng vài chục con cá lóc to là chuyện thường. Chính vì nguồn lợi tương đối lớn nên lắm kẻ muốn ngồi mát ăn bát vàng. Nửa đêm về sáng cá thường nhảy hầm, kẻ trộm đạo thường đi thăm giùm , bắt cá, ăn giúp chủ nhà. Vì vậy để bảo vệ, chủ nhà thường ngủ đêm ngoài hầm cá. Lúc nhỏ tôi thường quấn nớp ngủ giữ cá, sáng ra mang cá về nhà cho mẹ làm thức ăn hoặc bán bớt phụ tiền chợ.
Mời các bạn xem người dân miền quê ăn uống như thế nào? Tôi nghĩ họ là những người thực tế nhất; lúc nghèo khó họ ăn uống kham khổ tưởng chừng không ai khổ hơn nữa:
Râu tôm nấu với ruột bầu
Chồng chan vợ húp, gật đầu khen ngon.
Nhiều khi chỉ con cá lóc nhỏ xíu họ kho quéo, thịt cá dành cho các con, người lớn chỉ quẹt nước mắm kho sắt lại cho có chất mặn nuốt vội với cơm để còn làm công việc khác nữa. Nhưng có khi họ cũng ăn sang, chưa chắc gì dân trung lưu ở thành thị hưởng được: cá nướng trui. Nhiều bạn trẻ ở nước ngoài có người chỉ nghe từ cá nướng trui qua sách vở, báo chí. Trước tiên phải đập cho cá chết, dùng thanh tre cỡ ngón tay xỏ từ miệng cá tới đuôi, cắm cá đứng: đầu trở xuống đất, dùng rơm chất xung quanh và phủ lên cá, châm lửa vào rơm và đốt, khi rơm cháy rụi, lấy ra. Cá nướng trui thường ăn với nước mắm me, hay với muối ớt, thêm vào húng, dưa leo mới hái từ giàn, ít bánh tráng nhúng nước nếu người lớn thì đưa cay một hay hai cốc xây chừng đế. Quả thật đời lên hương!
Còn hai cách nướng trui nữa xin kể hầu chuyện cùng các bạn, khiến các bạn tiếc ngẩn, tiếc ngơ vì thiếu phương tiện. Vì dù có tìm được cách nướng thì vị tất còn cá ngon ( cá lóc hiện nay nuôi bằng thức ăn nên có mùi hôi hôi, cá đồng bị thuốc rầy, thuốc sâu gần như tuyệt chủng ).
Nướng bằng cách quấn lá sen từng con, trải lớp rơm mỏng, sắp cá lên trên bỏ rơm vào và đốt như trên. Cá nướng cách nầy vừa trắng và thơm ngon đặc biệt.
Cách thứ ba thường do trẻ chăn trâu và những đứa trẻ nghịch phá như tôi hồi nhỏ. Dùng đất sét nắn bên ngoài con cá, cũng trải lớp rơm mỏng và đốt đến khi đất có màu trắng bẻ lớp đất, cá có mùi thơm đăc biệt. (lúc trẻ tôi thường áp dụng lối đào hầm bắt cá để bắt vịt chạy đồng của người khác rồi nắn đất nướng ăn)
Những người buôn bán, dân chài lưới thường cúng Bà Cậu hy vọng buôn may bán đắt, dân chài mong được trúng cá, tôm họ bày lễ vật cúng tế khác thường: cúng nguyên con cá to luộc chín, không dùng dao động tới con cá. Các bạn thử đoán xem họ làm cách nào để khỏi động dao, động thớt. Đề tài dường như khó khăn với dân thành thị, trái lại ở miền quê ai cũng biết. Trước ngày cúng chừng bảy tám hôm bạn ủ rượu. Đúng ngày, lên kháp nấu rượu, khi cất hết rượu, bạn dở nồi chụp phía trên, còn lại là hèm đang sôi, bạn đập đầu cá cho vào nồi, mười phút sau vớt cá ra. Cá bây giờ đã chin còn nguyên vi kỳ chỉ lớp nhớt lắng xuống đáy nồi. Cá chín cho vào dĩa to, thêm gia vị rau thơm, bày lên bàn đốt nhang đèn làm lễ.
Chúng ta vừa bàn cách bắt cá cạn của người chủ mương, đìa đập. Người không có tấc đất cắm dùi họ bắt cá cạn thế nào?
Họ có thể đi bắt hôi (chỉ có trẻ nhỏ và đàn bà mới bắt cá kiểu nầy) tức là lượm hoặc bắt những con cá bỏ sót lại. Người chủ bắt phía trước.người bắt hôi mò tìm cá sót lại ở sau. Những mương, đìa đào lâu năm thường lớp bùn rất sâu tới đầu gối, người bắt hôi ngoài bắt những con cá rô, cá sặt, nhiều khi họ cũng tóm được những con lóc bự chúi sâu, chúi kỹ khiến chủ nhà không mò tới.
Còn một cách bắt cá nữa ai cũng có quyền làm chủ miễn là siêng lội tìm kiếm và may mắn. Tháng hai đến đầu tháng ba âm lịch, đồng lúa bấy giờ còn trơ gốc rạ. Mương, đìa đã được chủ bắt cá xong, người ta tìm những cái lung, hay bàu sen họa may còn nước. Có nước có cá, ai thấy trước tự do bắt cá không ai tranh giành, đôi khi đó là cái vũng xung quanh cỏ lác cao và dày khiến không ai chú tâm tìm. Trẻ nhỏ thường gặp những vũng cá cạn loại nầy.
Tháng ba năm 1958 tôi có dịp xuống Cái Nước thuộc tỉnh Cà Mau thăm ông chú. Chuyến đi tôi dự định sáu hoặc bảy ngày. Hai ngày đầu tôi gặp hết bà con bên nội cư ngụ gần đó. Ngày thứ ba mấy đứa em dự định vào rừng đốn củi nhân tiện bắt cá cạn về lai rai. Mấy em rủ tôi theo, nhưng ngại tôi chịu không nỗi với muỗi mòng. Tôi cương quyết đi. Lối bốn giờ sáng tụi tôi đã cưa búa, thùng thiếc, giỏ, cơm nếp mang theo cho chuyến đi rừng đốn củi. Ngoài những thứ vừa kể các em còn quấn vài con cúi mang theo để un muỗi. Tới nơi các em bắt tay vào việc cưa củi đem xuống ghe. Độ chừng vừa đủ, chúng tôi nghỉ ăn trưa. No nê chúng tôi lại bắt đầu lùng tìm hào lạn để kiếm bắt cá. Chúng tôi mở rộng phạm vi tìm kiếm tới nửa cây số. May quá chúng tôi thấy cái hào còn ít nước đục ngầu, cá lội qua lượn lại thấy cả sống lưng đen cời. Một đứa chạy về ghe mang thùng, giỏ Chúng tôi tát nước ;chừng mười lăm phút thì cạn Có những con lóc đằng trước đầu mọc hai chiếc râu chừng một phân. Cá sống ở đây hàng năm nên đen thui, to lớn dị thường, cá rô cũng cỡ bàn tay, ngoài ra còn tóm được hai con rùa to tổ bố. Buổi chiều anh em tôi quay quần bên đống rơm lo việc nướng trui cá. Đây cũng là kỷ niệm khó quên trong đời tôi.
Viết xong September 14, 2011
Nguyễn Thành Sơn
