Chisto với những công trình nghệ thuật “đoản thọ” kỳ lạ.
Chisto tên thật là Christo Vladimiroff Javacheff, gốc Bulgarie, sinh năm 13-6-1935, kết hôn cùng Jeanne - Claude Denat de Guillebon (1935 - 2009), sinh ở Maroc. Tình yêu nghệ thuật gắn họ với nhau từ năm 1958.
***
Cặp đôi nghệ sĩ đương đại sống ở New York, mang quốc tịch Mỹ, được biết đến qua hàng loạt công trình phủ vải hoành tráng mang tầm vóc lịch sử và địa lý nổi tiếng thế giới. Tính đến nay, không nghệ sĩ nào bền bỉ thực hiện "khoác áo" cho các công trình nghệ thuật hơn nửa thế kỷ, gây tiếng vang được như Christo.
Christo là nghệ sĩ sắp đặt hàng đầu thế giới hiện nay. Ông dành cả cuộc đời để làm đẹp, đổi mới thị giác cho người xem khắp nơi và vẫn tiếp tục đam mê dù tuổi cao, dù người vợ - tri kỉ đồng hành đã mất. Nhiều tác phẩm họ thực hiện đạt độ vĩ đại, tuy tuổi thọ ngắn song được quốc tế biết đến.
Lúc đầu, những công trình của họ bị giới phê bình nghệ thuật chỉ trích với lý do "tốn tiền vô ích", "phù du đoản thọ". Christo cho rằng: nghệ thuật không phải hàng thương mại, không trao đi bán lại. Không ai mua bán công trình nghệ thuật kiểu đó, song có thể bán vé để công chúng vào như xem triển lãm.
Loạt tác phẩm nghệ thuật tầm cỡ của ông là kết quả của sự tư duy, ấp ủ thai nghén khát vọng đem đến cho thiên nhiên và công trình di sản sắc màu mới. Cuộc sống cần thay đổi, cũng như quần áo. Các siêu sao phải đầu tư, thay đổi trang phục thường xuyên để thu hút khán giả, tạo nên cái mới. Các buổi biểu diễn cứ lặp lại sẽ mất dần sự hấp dẫn.
Cuộc sống sẽ rất nhàm chán nếu con người xã hội công nghiệp sống cứng nhắc đơn điệu như cái máy robot. Mặc áo quần màu sắc cho các công trình xi măng, bêtông, sắt là cần thiết để che đi cái nặng nề của cuộc sống. Những công trình "trang phục" này bộc lộ sự tự do biểu đạt nghệ thuật của người nghệ sỹ trong thế giới tự do.
Albert Elsen 67 tuổi, nhà nghiên cứu lịch sử nghệ thuật hiện đại, giáo sư môn Lịch sử nghệ thuật của Đại học Tổng hợp Stanford danh tiếng ở Mỹ nhận xét: "Công trình của Christo thu hút được nhiều du khách chính là nhờ cái tài mang tính giáo dục".
Bảo tồn văn hóa và môi trường đang là vấn đề nóng toàn cầu. Những kiến trúc xuyên thế kỉ sẽ chiếm không gian tự nhiên. Con người đã xây vô số dự án bền vững lớn, phá rừng, làm thu hẹp thiên nhiên. Tác phẩm phù du của Christo nhằm thu hút mọi người quan tâm bảo vệ công trình văn hóa cổ và thiên nhiên. Thiên nhiên vốn đẹp tự nhiên. Thông thường, các nghệ sĩ quan niệm: nếu đem giáo dục ý thức công dân vào trong tác phẩm sẽ làm hỏng đi giá trị nghệ thuật.
Theo họ, nghệ thuật phải "phiêu" và xa rời cuộc sống. Còn với Christo, hai giá trị này hòa quyện trong tác phẩm của ông. Christo như một kỹ sư, một nhà thầu khi thực hiện những công trình nghệ thuật "phủ" này.
Ông khát khao tất cả công trình xây dựng phải là một công trình nghệ thuật văn hóa. Ý tưởng đó đã đưa ông thành nghệ sĩ chuyên thiết kế trang phục cho các công trình lịch sử, những nơi thiên nhiên hấp dẫn. Sự trang hoàng tuyệt vời này khiến nhiều kiệt tác già nua mang sức sống mới, sức quyến rũ mới, đó đòi hỏi nghệ sĩ thực hiện vừa có kiến thức kỹ thuật hiện đại và có con mắt nghệ thuật.
Ngày 22-9-1985, hai nghệ sĩ đã phủ toàn bộ cầu Mới (Pont neuf) - cầu cổ nhất trong 37 cây cầu bắc qua sông Seine (Paris) - ngay kè Orsay, gần Louvre - bảo tàng danh giá bậc nhất hành tinh, nơi mà du khách nào đến Pháp cũng đi qua, còn người yêu nghệ thuật thì muốn vào.
Christo và Jeanne - Claude Denat đã biến bảo tàng (vốn là cung điện) cổ kính thành công trình hiện đại thu hút hàng triệu người đến xem. Tiếc rằng, những công trình của họ chỉ triển lãm kéo dài một hoặc hai tháng là kết thúc. Dưới bàn tay khéo léo và tài năng của họ, những công trình lịch sử mang vẻ đẹp xa xưa vang bóng nhiều thời bỗng thay xiêm áo.
Khát vọng tự do, Chisto là nghệ sĩ phản ứng Bức tường Berlin. Ông đã nảy ra ý tưởng bịt đường Visconti ở Paris bằng lưới, bị chính quyền địa phương từ chối. Mặc dù vậy, ngày 27-6-1962, vợ chồng ông đã lợi dụng buổi đêm chặn con đường trong thời gian 8 tiếng và làm một bức tường bằng 240 thanh tà vẹt cao 4,5m. Họ đã bị bắt, rồi được thả.
Vì Chisto muốn chứng minh cho nhân loại: mọi hàng rào biên giới là ngăn cản tự do của con người. Trái đất là của tất cả mọi người, hãy để mọi người tự do chọn nơi sinh sống phù hợp với nguyện vọng của cá nhân. Ông cũng toan thực hiện tiếp công trình này ở New York ở đại lộ số 53 với 441 thanh tà vẹt, song không thành vì không được phép.
Gần đây nhất, ở tuổi 81, Chisto vẫn hăm hở sáng tạo. Ông đã làm chiếc cầu phao nối từ đảo Isola và hòn đảo nhỏ Thánh Paolo trên hồ Iseo thuộc thành phố Milan (Italia) nổi tiếng với phong cảnh non nước hữu tình tựa hồ Ba Bể ở Bắc Kạn, Việt Nam. Cầu phao không phải là loại cầu mới lạ.
Trong chiến tranh, miền Bắc Việt Nam đã từng làm những chiếc cầu phao bằng chất liệu sẵn có ở địa phương như tre nứa, đò để tháo dỡ đơn giản sau khi đoàn xe, đoàn quân qua sông ban đêm, tránh bom dội ban ngày.
Cục Cơ khí Việt Nam đã thiết kế cả cầu phao chìm để giấu dưới sông. Cầu phao dân sinh vẫn được sử dụng cho đến hôm nay như Vạn Thái (Ứng Hòa), Đại Hưng (Mỹ Đức),... và đã hoạt động 30 năm. Hiện có trên 20 cầu phao vẫn tồn tại trên địa bàn ngoại thành Hà Nội.
Cầu phao trên hồ Iseo ghép bằng 200 bình nhựa lớn nổi, phủ vải dù màu da cam nổi bật, dài 3 cây số nối từ đất liền và vòng quanh cù lao nhỏ. Khách vào xem miễn phí. Các dịch vụ ăn uống giải khát vẫn là những quán có sẵn từ trước.
500 tình nguyện viên tham gia trật tự và bảo đảm không cho ai đi gần mép cầu, hay thò chân xuống nước sẽ nguy hiểm. Dịch vụ để đến được khu cầu đã đem lại cho thị trấn nhỏ bé khoản lợi tức lớn, nhờ số lượng khách du lịch đến đông bất ngờ: gần 1,5 triệu người trong một tháng.
Từ đầu làng, các phương tiện giao thông tư nhân bị cấm, trừ người địa phương và người công vụ. Cảnh sát giao thông chặn mọi ngả đến khu cầu. Tất cả ôtô riêng phải đỗ ở các làng lân cận. Xe buýt công cộng phục vụ đưa khách đến tận nơi.
Cuối tháng 6-2016, trời Milan nóng như đổ lửa, những dòng người nô nức đổ đến xem chiếc cầu "đoản thọ" sắp phải tháo dỡ vào ngày 3-7. Từ đầu làng đến bến cầu khoảng 4 đến 10 cây số (tùy làng). Một vài taxi được phép hoạt động, giá cả hợp lý, không "chém" du lịch. Ba hay bốn người đi taxi bằng giá đi xe buýt, đỡ phải xếp hàng chờ dài 45 phút. Taxi cũng xếp hàng khoảng 5 đến 10 phút.
Không ít du khách chỉ đi được 100m đã quay lại, vì nóng khủng khiếp. Nhiều người mang theo bình nước dội cả vào đầu, mặt cho mát. Các trật tự viên sẵn sàng nhiệt tình giúp múc nước hồ bằng chai lọ để dội lên đầu khách, nhằm giảm nhiệt cho cơ thể họ. Nếu ai đi hết được đến đảo nhỏ, sẽ được nhân viên cứu hộ tặng một chai nước để giải khát.
Không hề có dịch vụ giải khát trong đảo nhỏ ngoài hàng kem duy nhất, bán với giá phải chăng như thường lệ. Đề phòng xô lấn xếp hàng và ngất vì mất nước, ban tình nguyện đã phát nước cho người nào đi được đến đích như một phần thưởng quý báu lúc khát.
Du khách có được sự trải nghiệm chịu đựng nắng giữa hồ. Tôi bước trên cầu bồng bềnh như đi trên sóng. Nắng chiếu thẳng đứng, gió đi vắng. Một cảm giác hãnh diện và sung sướng khi đến đích đảo nhỏ, nơi có ngôi nhà xưa như thành cổ.
Một đoạn phao có lắp chỗ ngồi xung quanh thành cổ, rợp bóng cây, dưới chăng lưới để du khách nghỉ, hoặc cởi giày thả chân xuống hồ. Hơi lạnh của nước làm dịu mát cơ thể và tinh thần. Thật êm đềm khi ngả lưng trên thảm vàng tận hưởng ngắm trời xanh.
Xa xa, mây trắng dịu dàng vờn núi chúc mừng bạn đã thành công - đến đích. Nước hai bên ngấm vào vải viền tạo nên màu vàng sẫm, ở giữa vàng hanh khô do nắng, trông xa ngỡ dãy hoa cúc vạn thọ mọc hai bên. Màu vàng cam tương phản màu xanh của nước hồ. Không phải là thảm đỏ như ở trong các lễ hội điện ảnh, tôi tưởng lướt nhẹ giữa thảm hoa vàng nổi trên nước trông như bông lục bình dày đặc bồng bềnh trên sóng Mêkông.
Khách có thể tận hưởng đón bình minh và hoàng hôn trên cầu bập bềnh tưởng như theo giai điệu của giấc mơ hoàn mĩ trên sóng nước... Gần triệu rưỡi khách du lịch đã làm sống động khu làng nhỏ đang ngủ yên ít người biết đến. Hồ Iseo mang sinh lực mới.
Do quá đông lượng du lịch, tác giả đã đề nghị đội thuyền đưa giúp khách không có khả năng đi bộ, đỡ một nửa chặng đường đi - về với giá rẻ 3 euro/1 chuyến đi, 5 euro/hai chiều. Nếu ai không đi bộ, có thể bước chân lên cầu phao dăm phút lấy cảm giác và chụp ảnh kỷ niệm.
Một ngày có 25 nghìn người xem, vào cuối tuần con số tăng gấp đôi. Đặc biệt, khách tham quan không ai phải mặc áo cứu hộ, 150 người đứng dọc hai bên cầu, 30 thuyền cứu hộ trực sẵn. Trên thuyền, chất nước đề phòng khách ngất xỉu (chủ yếu do bị say nắng và mất nước).
Thông điệp của Christo gửi gắm vào tác phẩm cầu phao nghệ thuật hiếm có này của ông: Cuộc sống hiện đại luôn vội vã. Không có gì vĩnh cửu. Mọi cái đều có thể mất đi. Hãy đến ngay ngắm những công trình nghệ thuật vì ngày mai nó sẽ không còn đấy nữa!
Tôi đã đến đây, cuộc du hành lí thú. Định cư ở Pháp gần 30 năm, đã thưởng ngoạn nhiều vùng đất và thắng cảnh, nhưng chuyến đi tới Milan hôm 28-6 vừa qua là một trong những kỉ niệm đắt giá. Cái "đắt" của những du khách may mắn được chiêm ngưỡng cầu phao kì thú ở mọi giác quan và không cách gì lặp lại.
Một chuyến du lịch, không chỉ để ngắm phong cảnh, công trình nghệ thuật, tìm hiểu lịch sử văn hóa mà còn là trải nghiệm về sức khỏe, tinh thần ý chí của mỗi cá nhân. Đó cũng là mục đích của nghệ thuật đương đại!
Trần Thu Dung
